رفتار درمانی شناختی یا درمان شناختی رفتاری به عنوان یک دستاورد علم روانشناسی، کاربرد گسترده ای برای درمان اختلالات روانی دارد. رفتار درمانی شناختی که با عنوان CBT نیز شناخته می شود، نوعی روان درمانی کوتاه مدت به شمار می رود. در رفتار درمانی شناختی به تأثیر باور، نگرش و تفکرات فردی در شکل گیری رفتار و احساسات تمرکز می شود. ما در این مقاله قصد داریم درباره ماهیت و کاربرد رفتار درمانی شناختی مطالبی را ارائه دهیم.
رفتار درمانی شناختی CBT چیست؟
یکی از بزرگ ترین دستاورد های علم روانشناسی، رفتار درمانی شناختی CBT یا Cognitive Behavioral Therapy است. در واقع رفتار درمانی شناختی نوعی روان درمانی کوتاه مدت به شمار می رود. اصلی ترین هدف رفتار درمانی شناختی، کاهش نشانه های بیماری در سلامت روان است. برای این منظور درمانگران رفتار درمانی شناختی سعی دارند تا به درمانجو نحوه مواجه با مشکلات زندگی را آموزش دهند. روش رفتار درمانی شناختی کاربرد گسترده ای برای درمان افسردگی و اختلالات اضطراب دارد.
علاوه بر این درمان CBT در کاهش نشانه های حاد اختلالات روانی نظیر اختلال دو قطبی، اختلال چند شخصیتی، شخصیت مرزی و اسکیزوفرنی کمک شایانی می کند.
درمانگران از CBT برای کمک به افراد مبتلا به انواع بیماری های روحی و جسمی استفاده می کنند که تعدادی از آنها عبارتند از:
متخصصان سلامت روان با استفاده از تکنیک‌های مختلف CBT، طرز تفکر مردم و نحوه تأثیر آن بر رفتار را بررسی می کنند. هدف درمان این است که افراد الگوهای فکری تحریف شده خود را ارزیابی کنند و طرز فکر و رفتارشان را با یکدیگر تطبیق دهند.
رفتار درمانی شناختی به رفتار های چالش برانگیز و تغییر تحریف های شناختی نظیر باور ها، افکار و نگرش ها در خصوص بهبود تنظیم هیجانی متمرکز است. این روش درمان به ترکیبی از اصول روانشناسی ،رفتاری و شناختی مبتنی است.
به عبارتی دیگر رفتار درمانی شناختی به تأثیر باور، نگرش و تفکرات فردی در شکل گیری رفتار و احساسات تمرکز دارد. به موجب اثربخشی حائز اهمیت رفتار درمانی شناختی از آن با عنوان انقلاب شناختی یاد می شود. همچنین در اصطلاح عامیانه از رفتار درمانی شناختی به عنوان درمان شناختی-رفتاری استفاده می شود.
رفتار درمانی شناختی CBT؛ از گذشته تا کنون
ریشه های رفتار درمانی شناختی به دهه 50 میلادی اختصاص دارد. یکی از پیشگامان رفتار درمانی شناختی، پروفسور آرون تمکین بک است.
پروفسور بک بر این باور است که مبتلایان به افسردگی اتفاقات روزمره را به صورت غیر واقعی درک و تفکر می کنند.
در واقع کسانی که افسرده هستند به صورت مزمن خطاهای شناختی را تجربه می نمایند.
خطاهای شناختی نشان از الگوهای فکری ذهن دارند که زمینه ساز شکل گیری تفسیر اشتباه از واقعیت های زندگی می شوند. این امر کلیه ابعاد زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد و سبب ناراحتی فراوان در فرد می گردد.
خطاهای شناختی شامل نتیجه گیری های شتاب زده، ذهن خوانی، تفکر سیاه و سفید و استدلال های احساسی می شوند.
درک اشتباه واقعیت از افکار خودکار نشأت می گیرد. افکار خودکار سبب می شود تا فرد به یک برداشت غیر واقعی از اتفاقات بپردازد و از بررسی واقعیت دوری نماید.
تمرکز درمان CBT کاهش اعتبار افکار غیر حقیقی در مقابل واقعیت و اصلاح افکار خودکار است.
بی شک زمانی که فرد بتواند افکار آزار دهنده و غیر واقعی را از ذهن دور سازد، نسبت به مسائل احساس بهتری خواهد داشت. این امر زمینه ساز شکل گیری عملکرد بهتر در طول زندگی می گردد.
انواع رفتار درمانی شناختی
دیالکتیکی
یکی از گونه های درمان CBT، رفتار درمانی دیالکتیکی است که به افکار و رفتارها تمرکز دارد. همچنین شامل استراتژی هایی نظیر ذهن آگاهی و تنظیم هیجانی می باشد. جالب است بدانید نام دیگر رفتار درمانی دیالکتیکی DBT می باشد.
درمان چند وجهی
در درمان چند وجهی مسائل روانشناسی شناختی در هفت روش متمایز مورد درمان واقع می شوند.
روش های مورد استفاده برای درمان مسائل روان شناختی شامل تصویر سازی، ملاحظات دارویی-بیولوژیکی، عوامل بین فردی، شناخت، رفتار، عاطفه و احساس می شوند.
عاطفی-منطقی
رفتار درمانی عاطفی-منطقی دربردارنده ی شناسایی باورهای غیر منطقی است. در این گونه از درمان CBT باور های اشتباه به چالش کشیده می شوند. سپس با شناسایی الگو های فکری در راستای تغیر آن ها اقداماتی صورت می گیرد.
بیشتر بخوانید: رویکرد درمان هیجان مدار (EFT) چیست؟
کاربرد رفتار درمانی شناختی چیست؟
با وجود اینکه رفتار درمانی شناختی با هدف درمان افسردگی طراحی شده است. در سال های متمادی CBT برای درمان بسیاری از شرایط سلامت روان اعم از اختلالات خوردن، اضطراب عمومی، تعارض های زناشویی و سوء مصرف مواد مخدر مورد استفاده قرار می گیرد.
در رفتار درمانی شناختی باور بر آن است که در شکل گیری اختلال های روان شناختی، رفتارهای ناسازگارانه و تحریف های فکری نقش دارند.
بدین ترتیب می توان با آموزش مهارت های جدید پردازش اطلاعات از نشانه های ناراحتی مرتبط با بیماری به طرز چشمگیری کاهش داد.
تحقیقات بیانگر آن هستند که CBT هنگامی مؤثر واقع می شود که برای درمان یک اختلال با متدهای درمانی مختلف نظیر دارو درمانی تلفیق گردد.
در ادامه کاربرد های رفتار درمانی شناختی را بیان می کنیم:
- وسواس فکری
- تنش پس از سانحه
- هراس اجتماعی
- افسردگی کودکان
- فیبرومیالژیا
- سندرم خستگی مزمن
- سندرم روده تحریک پذیر
- جنون جوانی
- روان پریشی
- اختلال شخصیت مرزی
- اختلال دو قطبی
- عزت نفس پایین
- مدیریت استرس
- غم از دست دادن و جدایی
دوره های روانشناسی مرتبط در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران:
دوره درمان شناختی رفتاری کودک و نوجوان CBT
دوره مداخله درمانی TF-CBT کودک آزاری
تکنیک های رفتار درمانی شناختی
عملکرد CBT از شناسایی الگوهای فکری فراتر است. تکنیک های مورد استفاده در رفتار درمانی شناختی شامل آرام سازی، حواس پرتی ذهنی، یادداشت روزانه و ایفای نقش می شوند.
شناسایی افکار منفی
یکی از مؤلفه های ضروری برای درمان CBT شناسایی افکار منفی است. ضرورت دارد تا بیمار یاد بگیرد چگونه احساسات و افکار می توانند در شکل گیری رفتارهای ناسازگارانه نقش داشته باشند.
بی شک فرایند شناسایی افکار منفی دشوار خواهد بود. با این وجود کشف بینش خود یک بخش ضروری در رفتار درمانی شناختی به شمار می رود.
تمرین مهارت های جدید
مهارت های جدید در موقعیت های واقعی قابل اجرا هستند.
به طور مثال فردی که به اختلال سوء مصرف مواد مخدر مبتلا است، می تواند با تمرین مهارت های جدید برای مقابله، مصرف روش های کارآمد را در زندگی به کار بگیرد.
بیشتر بخوانید: مهم ترین مهارت های زندگی
هدف گذاری
در بهبود بیماری های روانی هدف گذاری نقش بسزایی دارد. با هدف گذاری بیمار می تواند تغییراتی را در راستای بهبود سلامت به ارمغان بیاورد.
درمانگر قادر است در طول دوره درمان CBT با آموزش نحوه شناسایی هدف، تعیین اهداف هوشمند و تمایز بخشی میان اهداف کوتاه مدت و بلند مدت به مهارت های هدف گذاری کمک نماید.
حل مسئله
یادگیری مهارت های حل مسئله در شناسایی و حل مشکلات ناشی از بیماری روانی کمک شایانی می کند.
در واقع با مهارت حل مسئله می توان تأثیر منفی بیماری های روانی و جسمانی را به طرز چشمگیری کاهش داد.
در درمان CBT مهارت حل مسئله شامل مراحل زیر است:
- تهیه راه حل های ممکن در قالب لیست
- ارزیابی نقاط قوت و ضعف راه حل ها
- انتخاب راه حل
- پیاده سازی راه حل
نظارت بر خود
خود نظارتی بخش مهمی از رفتار درمانی شناختی به شمار می رود. در درمان CBT خود نظارتی شامل ردیابی رفتار ها، نشانه ها و تجربیات در طول زمان است.
نظارت بر خود قادر است به ارائه اطلاعات مورد نیاز برای ارائه بهترین درمان به درمانگر کمک نماید.
عملکرد رفتار درمانی شناختی
درمان شناختی رفتاری به عنوان یک مداخله روانی-اجتماعی با تعریف آسیب شناسی های روانی به بهره گیری از تکنیک و استراتژی های مبتنی بر شواهد درمان می پردازد.
رفتار درمانی شناختی سعی دارد تا مشکلات را به بخش های کوچک تر تقسیم نماید. در طی این روند درمان جو بهتر می تواند با مشکل های طاقت فرسا به شیوه مثبت تر برخورد نماید.
در حقیقت در رفتار درمانی شناختی در خصوص بهبود احساسات روش های تغییر الگو های منفی نشان داده می شوند.
رویکرد رفتار درمانی شناختی با اکثر درمان های گفتاری متمایز است. در CBT بدون توجه به مسائل گذشته با مشکلات و وضعیت کنونی درمانجو تمرکز می شود.
در واقع مهم ترین نقطه ضعف شیوه های روان درمانی قدیمی، ایجاد پل ارتباطی با مشکلات کنونی و رویداد های دوران کودکی بوده است. این در حالی است که عملکرد رفتار درمانی شناختی پردازش به مشکلات حال است.
به عبارتی دیگر الگو تفکر به مثابه ی عینک بر روی چشم می ماند. الگو تفکر سبب می شود تا کلیه رخداد ها از پشت شیشه عینک دیده شوند. در درمان CBT یک خودآگاهی نسبت به تأثیری که تشکیل دهنده الگوهای فکری در احساسات و رفتار های ما هستند، شکل می گیرد.
بدین ترتیب درمانگر در درمان CBT در تلاش است تا مهارت هایی را که منجر به ارتقا احساس رضایت در زندگی می شوند، آموزش دهد.
از سری مهارت های پرورشی در رفتار درمانی شناختی می توان به مدیریت روابط عمومی، شناسایی افکار غیر واقعی و اصلاح باورهای غیر منطقی اشاره کرد.
در جلسات رفتار درمانی شناختی چه اتفاقی می افتد؟
به طور کلی دوره درمان CBT در 5 الی 20 جلسه تکمیل می گردد. جلسات عمدتا در طول یک هفته الی دو هفته به مدت 30 الی 60 دقیقه به طول می انجامند.
در جلسات CBT درمانجو برای آنکه بتواند مشکلات را به بخش های جداگانه اعم از اعمال فیزیکی، افکار و احساسات تقسیم نماید، با درمانگر مشارکت می کند.
در واقع درمانگر و درمانجو حوزه های مختلف زندگی را تجزیه و تحلیل می کنند تا میزان اثر بخشی آن ها بر بیمار مشخص گردد.
زین پس درمانگر بیمار را درباره ی نحوه تغییر افکار و رفتار های غیر مفید یاری می کند.
پس از تعیین دقیق یک بخش مورد تغییر، درمانگر خواستار تمرین تغییرات در زندگی روزمره می شود. سپس در جلسات آینده درباره نحوه پیشرفت درمانجو گفت و گو هایی شکل می گیرد.
به طور مثال هنگامی که فردی دچار هراس از رانندگی است، به موجب احتمال وقوع تصادف و مرگ از خرید خودرو امتناع می کند. ممکن است احساس ترس به رانندگی به خاطر یک تجربه ناخوشایند در دوره کودکی شکل گرفته باشد.
احتمال می رود شخصی که به هراس از رانندگی مبتلا است، به طور مداوم دچار اضطراب و بی خوابی شود.
چنین فردی دارای تفکر غیر منطقی است و چون یک مرتبه به موجب یک سری اشتباهات سانحه تصادف شکل گرفته است، گمان می کند با هر مرتبه رانندگی کردن تصادف شکل می گیرد.
درمانگر شناختی و رفتاری قادر است پس از شناسایی و حذف تفکر غیر منطقی، یک روش کاربردی برای غلبه بر ترس را به درمانجو ارائه دهد.
هدف نهایی درمان CBT آن است تا به درمانجو بیاموزد مهارت هایی را که در طول درمان آموزش دیده است در زندگی روزمره به کار بگیرد.
این امر در مدیریت مشکلات کمک شایانی می کند و از تأثیرگذاری منفی در زندگی در دراز مدت جلوگیری می نماید.
مزیت های رفتار درمانی شناختی
مفهوم زیربنایی درمان CBT نقش اساسی افکار و احساسات در رفتار است. به طور مثال شخصی که مدت زمان زیادی را صرف فکر کردن به سقوط هواپیما می کند ممکن است از سفر هوایی دوری نماید.
رفتار درمانی شناختی کمک می کند تا با آگاهی از شدت افکار منفی که سبب تضعیف احساسات می شوند، کاهش پیدا کند.
علاوه بر این، درمان شناختی رفتاری به مراجعه کنندگان کمک می کند تا به توسعه مهارت های مقابله ای بپردازند. این امر در بهبود کیفیت زندگی در زمان حال و آینده کمک شایانی می کند.
یکی از چالش های بالقوه CBT، دشوار بودن تغییر است. از آنجایی که درمان CBT بسیار ساختار یافته است، ممکن است روند تغییر را با سختی هایی همراه سازد.
برخی از مشکلات روانی که معمولاً با CBT درمان می شوند عبارتند از:
- اختلال اضطراب فراگیر
- پرخوری عصبی و سایر اختلالات خوردن
- اختلال افسردگی اساسی
- جنون جوانی
- اختلال مصرف مواد
- اختلال دو قطبی
- فوبیاها
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
مشکلات جسمی که میتواند با CBT درمان شود:
- سندرم روده تحریک پذیر (IBS)
- سندرم خستگی مزمن
- فیبرومیالژیا
- درد مزمن
اهداف CBT
CBT یک درمان هدف گرا است. مراجع قبل از شروع درمان، چالش های عاطفی خود را در نظر میگیرد و به آنچه که می خواهد از طریق CBT تغییر دهد فکر میکند. بیمار و درمانگر میتوانند هر دو با هم در مورد اهداف درمان تصمیم بگیرند.
برخی از اهداف رایج در CBT عبارتند از:
- ایجاد عادات جدید
- یادگیری مهارت های بین فردی
- توسعه مکانیسم‌های مقابله ای سازنده
- کاهش یا مدیریت استرس و اضطراب
- تغییر نگرش از تفکر منفی به یک دیدگاه متعادل تر
- یادگیری نحوه بیان احساسات
زمان لازم برای دستیابی به این اهداف برای هر کسی متفاوت است. برخی از افراد تنها پس از چند جلسه نتایج را مشاهده می کنند، در حالی که برخی دیگر به چند ماه برای تغییر علائم خود نیاز دارند. می توان با یک جلسه در هفته شروع کرد و به تدریج دفعات آن را کاهش داد. با این حال، تعیین تعداد جلسات به شرایط شما و درمانگرتان بستگی دارد.
آیا CBT خطرات و عوارضی به همراه دارد؟
اگرچه CBT به طور کلی یک گزینه درمانی ایمن و مؤثر است، اما معایب بالقوه ای نیز دارد.
یک مطالعه در سال 2018 نشان داد که درمانگران در 9٪ از افراد تحت درمان علائم بدتر شدن علائم را گزارش کردند. و در طول درمان 27٪ از افراد پریشانی یا بهزیستی منفی را تجربه کردند.
با این حال، این ناراحتی موقتی است و بخشی طبیعی در برخی از انواع CBT است.
مهمترین مشکل می تواند ظهور مجدد علائم پس از پایان درمان باشد. اما وقوع این اتفاق نیز غیرمعمول نیست. درمانگر ممکن است جهت جلوگیری از ظهور علائم یک برنامه نگهداری در نظر بگیرد. این برنامه برای زمانی است که مراجع دیگر جلسات منظمی با درمانگر ندارد. با این حال، اکثریت قریب به اتفاق تحقیقات نشان می دهد که مزایای CBT نسبت به خطرات آن بیشتر است.
علاوه بر احتمال بروز عوارض جانبی، CBT دارای معایبی است که باید آنها را در نظر گرفت. مثلا:
- این درمان یک تعهد بزرگ به حساب می آید، حتی اگر درمان فقط چند ماه طول بکشد، برای دستیابی به نتایج دلخواه، به تعهد و پشتکار نیاز دارد. مراجع اغلب باید مهارت‌هایی را که یاد میگیرد تمرین کند تا این مهارتها پایدار بمانند.
- گاهی احتمال دارد CBT برای درمان افراد کافی نباشد. برای مراجعانی که نگرانی‌های پیچیده‌تر یا شدیدتری دارند، ممکن است درمان شناختی رفتاری رویکرد درستی نباشد – یا ممکن است به تنهایی برای کاهش علائم کافی نباشد.
- درمان شناختی رفتاری گاهی می تواند در افراد ناراحتی هایی ایجاد کند. از آنجایی که بخشی از CBT به این موضوع می پردازد که چگونه افکار تحریف شده بر احساسات شما اثر میگذارند، درمان می تواند به طور موقت علائم عاطفی را تحریک یا بدتر کند.
- این درمان گاهی ممکن است برای افراد گران باشد.
مداخله های عمومی در رفتار درمانی شناختی
مداخله های عمومی درمان CBT به موجب وجود مدل های مختلف رفتار درمانی شناختی متمایز هستند. یکی از مهم ترین مداخله های عمومی در CBT اصلاح افکار است.
همان طور که بیان کردیم ممکن است تحت تأثیر یک درک اشتباه اختلال روانی شکل بگیرد و زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
در این گونه شرایط رفتار درمانی شناختی اصلاح رفتار را در پیش می گیرد. سپس یک الگو رفتاری را شکل می دهد که با واقعیت نزدیک باشد.
در ادامه مهم ترین مداخله های عمومی در رفتار درمانی شناختی را بیان می کنیم:
- توقف ذهن خوانی
- بهره گیری از توصیف، درک و پذیرش ما به ازاء قضاوت کردن
- پرهیز از سرزنش و شخصی سازی رویدادها
- قرار گیری در معرض امور ترس آور
- خاطره نویسی شناختی-رفتاری
- بهبود خودآگاهی به احساسات و خلق و خو
- شناسایی و اصلاح باور های غلط
- بررسی اعتبار یک تفکر
- شناخت واقعیت اتفاقات
- پرهیز از تصور اتفاقات به صورت فاجعه آمیز
- تغییر زاویه دید
- به چالش کشیدن باور های غیر واقعی
- تشخیص افکار خودکار
- شناسایی مشکلات واقعی درمانجو
در نهایت باید گفت چه کسانی می توانند از رفتار درمانی شناختی CBT استفاده کنند؟
پژوهشی نشان داد که افراد در هر سن، قومیت و جنسیت می توانند از CBT بهره ببرند. اما همانطور که قبلا ذکر شد، برخی از افراد ممکن است برای CBT مناسب تر از دیگران باشند.
درمان شناختی رفتاری به احتمال زیاد برای این افراد مناسب تر است:
- افرادی که میتوانند چالش هایشان را شناسایی کنند و قصد تغییر دارند
- دارودرمانی را امتحان کرده اند اما به قدر کافی نتیجه نگرفته اند
- مشتاق بهبود سلامت روان خود هستند و برای تعهد به درمان وقت کافی دارندپ
بیشتر بخوانید:
